kutubhona

Ирода Оллоҳнинг қуйидаги сўзидан олинади:

فَعَّالٌ لِمَا يُرِيدُ
– „(У) истаган нарсасини амалга оширгувчидир“, [85:16]

إِنَّمَا أَمْرُهُ إِذَا أَرَادَ شَيْئًا أَنْ يَقُولَ لَهُ كُنْ فَيَكُونُ
– „Бирон нарсани (яратишни) ирода қилган вақтида Унинг иши фақатгина «Бўл», демоқликдир. Бас, у (нарса) бўлур - вужудга келур“, [36:82]

وَلَكِنَّ اللَّهَ يَفْعَلُ مَا يُرِيدُ
– „Лекин Оллоҳ ўзи хоҳлаган ишини қилади“. [2:253]

Яратувчи Оллоҳ Таолонинг қуйидаги сўзидан олинади:

اللَّهُ خَالِقُ كُلِّ شَيْءٍ
– „Оллоҳ барча нарсанинг Яратгувчисидир“, [39:62]

وَخَلَقَ كُلَّ شَيْءٍ
– „У ҳамма нарсани яратди“. [6:101]

Бу оятлар ваҳдоният, қадим ва бошқа сифатлар каби Қуръони Каримда келган. Мусулмонлар орасида Оллоҳнинг яккалиги, азалий, ҳаёт, қодир, эшитувчи, кўрувчи, гапирувчи, олим, ирода қилувчилиги ҳақида ҳеч қандай ихтилоф бўлган эмас.

Мутакаллимлар келиб, фалсафий фикрлар сизиб киргач, улар орасида Оллоҳнинг сифатларида ихтилоф пайдо бўлди. Мўътазилалар айтдики: «Оллоҳнинг зоти ва унинг сифатлари битта нарса. Оллоҳ ўз зотида тирик, олим, қодирдир. Чунки У ўз зотига қўшилган илм билан олим, ўз зотига қўшилган ҳаёт билан тирик бўлганда эди, инсондаги ҳолат каби сифат ва сифатланаётган нарса ҳомил ва маҳмул (юкловчи ва юклатилган) нарса бўлиши лозим бўлади. Бу эса жисмларнинг ҳолати. Оллоҳ эса жисмдан пок зотдир. Агар ҳар бир сифат ўзи мустақил дейилса, илоҳлар бир нечта бўлиб кетади. Аҳли сунна айтадики: Оллоҳ Cубҳанаҳу ва Таолонинг ўз зотида мужассам бўлган азалий сифатлари бор. У Оллоҳ ҳам эмас, ундан ўзга ҳам эмас. Аммо унинг сифатларига келсак, у олим, тирик, қодир ва бошқа сифатларга эгалиги собит бўлган. Маълумки, унинг ҳар бир илм, ҳаёт, қудрат ва бошқа сифатлари, унинг вожибул-вужуд (бор бўлиши зарурий) тушунчасига зиёда маънони англатади. Мўътазилалар айтгандек илми йўқ олим, қудрати йўқ қодир ва ҳоказо бўлиши мумкин эмас. Бу худди қоралиги йўқ қора деганга ўхшайди. Дарҳақиқат, нусуслар унинг илми, қудрати ва бошқа сифатларининг собитлигини баён қиляпти, унинг фақат олим, қодир деб номлашларининг ўзигагина эмас, балки унинг илми, қудрати борлигига унинг пухта ишларининг содир бўлиши далолат қиляпти. Аммо Оллоҳ Таолонинг сифатлари азалий эканлиги унинг зотида пайдо бўлган нарсаларнинг туриши мумкин эмаслиги учундир. Чунки азалий қадимий зотда пайдо бўлган нарсаларнинг мавжудлиги амри маҳолдир. Бу сифатлар Оллоҳнинг зотида мужассамлиги эса вужуд учун лозим бўлган заруратлардир. Чунки бирор нарса сифатининг маъноси у бажарган нарсадир. Агар маълум нарсани бажарса, унда олим сифати